Kéi

Naiya to bangsa Kéié monroi ri Alibukeng Kéi ri empenna Tasi' Arafuru, naiya tamaé Alibukeng Kéi iyanaritu Libukeng Nuhucut, Nuhurowa, Kaidullah, Toyandu, Walir, nenniya ri lainnaé libukeng caddi' ri seddéna. Naiya Alibukeng Kéi tabbagéi mancaji dua kecamatang, iyanaritu Kecamatang Kei Lompo nenniya Kei Caddi', Kabupaten Maluku Tenggara, Propinsi Maluku. Engkato monro ri Alibukeng Aru nenniya Tanimbar. Jumelana sikira-kira 35.000 tau muttama toni to Kéi engkaé monro ri tana pabbiringngé ri Libukengngé ri Papua nenniya Maluku Tengnga. Basa Kéié siwawangngi basa Fordata iya napakéwé to Tanimbara'é.

Naiya tanaé ri Kecamatang Kéi masahorong tana pasalu', nenniya tana mabbulu'-bulu' rata-rata tassiratu météré tanréna polé ri yase'na tasi'é. Sibalikenna, tanaé ri Kecamatang Kéi Lompo masahorong tana mabbulu'-bulu', nenniya céddé'mi tana pasalu', naiya tanréna 500-800 météré polé ri yase'na tasi'é.

Basa Kéié siwawangngi basa Fordataé iya napakéwé to Tanimbara'é. Basa Kéié tabbagéi mancaji dua loga', loga' to Kéi Caddi' nenniya loga' to Kéi Lompo.

Naiya to Kéié masahorongngi natella' aléna Evav, bettuanna "libukeng bawi". Engkato pattaro makkeda "kéi" poléi ri basa Parengki "kayos", bettuanna "mabune'''. Naullé nasaba' iyaro alibukengngé tabbinru'i polé ri batu karangngé nenniya natuwoiwi aju-kajung mabune'.

Engkato sésa-sésa batéla’na budaya mabbutengngaé polé ri tana Asia iyanaritu nekara sibawa wasé gellang ri libukengngé ri Kéi.

Cora’ budaya Austronésiaé weddingngi irita ri apanréngenna to Kéié mébbu’ balubu tana makkicora’. Sitongenna, apanréngeng mébbu’ balubu tana mabalalai iruntu ri bangsa engaké ri Indonésia marilau’é. Nenniya pada metoi saisa’ to engkaé ri Indonésia marilau’é, to Kéié mapanréi mébbu’ gamecca’ alusu’ nasibawai cora’ maddarupa-rupang balona.

Jamang mattentunn to Kéié iyanaritu addare’-darekeng teng maradde’ nasibawai taneng-taneng mattentu lamé aju, lamé kalolo’, aladi, canggoreng-canggoreng, nenniya céddé’ asé dare’. Anré mattentunna mennanro iyanaritu tawaro iya riala polé ri ale’-kele’ marica’é makawé’ polé ri wirinna tasi’é. Ri saliwennaro, engkato makkaja, massappa’ taripang, panni’ mangiweng, muttiara, enrengngé engkato maddare’ kaluku, kopi, jampu lase’ nenniya cengké. Jamang lainna mennanro iyanritu panré lopi. Mappammulai mennanro maddare’ rékko wettu bare’i iya méga bosinna. Narékko wettu timo’i pada makkajai ri tasi’é. Ri tujunna addare’-darekengngé engka ade’ assitulungenna to Kéié riaseng maren.

Ri lalenna tasseddié appang baiccu’na to Kéié iyanaritu seddi bati’ menuru’ basana to Kéié riasengngi riin rahan iyaré’ga ub. Addeppungenna siaré’-aré’ bati riasengngi rahaan iyaré’ga fam (wawang baiccu’) wedding mpekke’ mancaji wawang maraja riaseng soa. Tasséddié kampong (ohoi) masahorongngi naraddekiwi tasseddi soa. Siaré’-aré’ kampong masseddi mancaji wanuwa iya ritella’ negeri. Soa-soa iya siranrengngé mancaji negeri tabbagé duai wawang, iyanaritu wawang Ursiwa nenniya wawang Urlima. Naiya makkarungiwi wanuwaé iyanaritu masahorongngi tau  poléwé soa mammulangngé monro ko ritu.

Naiya abbatirenna to Kéié patrilinéal (ambo’é mappabbati’). Ri tujunna appabbottingenna mennanro, pada nasappa’ metoi pada-padanna. Iyanaé Fam  iyaré’ga rahayan pannessai onronna tasseddié tau nenniya ri lalenna assiwollong-pollongengngé  makkettenniwi ritujunna primogenitur, ha’na ana’macowaé iyarégga wawang macowaé iyana ripaddiolo.

Pangadereng iya namana’é mennanro polé ri to riolona natella’i Larvul Ngabel. Ri saliwennaro, naiya pangaderennaro nabagé toi to Kéié mancaji dua wawang. Mammulangngé wawang Ursiu iyaré’ga “aséraé wawang” saisai wawannaé monroi ri Kecamatang Kéi Caddi’. Maduwaé, wawang Lorlim iyaré’ga “limaé wawang” iyanaé maranreng ri Alibukeng Kéi Lompo’. Naiya sennuang engkangenna duwaé wawangngéro weddingngi irita ri égana allirinna barugaé (abua) ri tungke-tungke kamponna mennanro. Egana allirinna barugana wawang Ursiu iyanaritu aséra alliri, makkotoparo wawang Lorlim iyanaritu lima égana allirinna.

Makkedai jori’ wari’na to Kéié tabbagé tellu lapi’i iyaré’ga wawang. Wawang todécéng, sining paréwa ade’ nenniya to sugi’é engkai ri lapi’ mariyase’é iyana riaseng mel-mel. Wawang maritengngaé iyanaritu to sama’é iyana riaseng ren-ren. Ri oloro mai engkato riaseng iri-iri iyaré’ga hiri-hiri, iyanaritu wawang ata puppu’. Naiya wari’na mennanro wedding mupa iruntu ri tujunna atuo-tuong esso-essona. Alérapanna ri tujunna appabbottingengngé, mappakkeddé’ to mapparénta, ade’ pangampé, nenniya meccué’é ri gaukeng mattentu.

Wanuwa-wanuwana to Kéié riolo, ripasenrupa-rupai akkarungeng baiccu’. Arunna ritella’i Rat iyaré’ga Ratu iyaré’ga Orang Kaya. Naiya Rat’é iranrengiwi siaré-aré’ paréwa ade’ rapanna Marinyo, Kapitan, neniya Mayor. Kampong-kampong engkaé ri yawanaro riparéntai ri tungke-tungke Kepala Soa. Sining to mapparenta polé ri Soa marioloé ri wanuwaéro ritella’i Tuan Tanah iyaré’ga Tae Jan. Naiya to mapparéntaé ri tungke’-tungke’ wanuwa masahorongngi to macoa-coa na mabisa-bisa ritella’ Mitu Duan, iyanaritu tau iya rirapangngé mappunnai aporengeng ri anu mallinrungngé. Ri Lalenna apparéntangenna Rat’é riampiriwi ri ade’é iya ritella Badan Saniri Negeri iya engka ri lalenna iyanaritu paréwa ade’ puraé irampe dénré. Makkukkué, maloppo mupa akuasanna Rat’é ri tujunna mappattentu Kepala Desa ri lalenna jori’ Pemerintahan Nasional.

Mau pura masellenni to Kéié iyaré’ga Karesuiténg, naékiya engka mupa mennanro matékakengngi awarialang-awarialang nenniya aporé-poréngeng mallinrung iya namana’é polé to riolona. Wariala (mitu) natékakengngi papolé nyameng nenniya sara. Mabbassélé’ teng mabbassélé’na nateng-tanengngé, atuo-tuong masagéna iyaré’ga abala’ tujuéngngi pabbanuwaé natékakengngi mitué papoléi. Narimakkuannanaro, ri saliwenna pada pasilénnerengngi gaukeng baiccu’ ri bati’na, pada pasilennereng toi gaukeng hususu’ “mappépaccing” wanuwa mabbampangeng. Gaukeng mappépaccing wanuwa iyanaé ritella’ sob-sob. Mitu mabiasa toi riakkégunang ri rupa taué ri tujunna uraga assanro-sanrong iya riasengngé suangngi.